Vĩnh Trinh là tên gọi thơ mộng của một hồ nước giáp ranh 4 xã Duy Trinh, Duy Sơn, Duy Châu, Duy Hòa được tạo thành khi người Pháp đắp đập vào năm 1936 (dân địa phương gọi là đập năm Tý). Nơi đó, đêm 29 Tết năm Ất Mùi, 1955, chế độ Ngô Đình Diệm đã hành hạ và giết chết 37 đồng bào, đồng chí cách mạng, kể cả em bé chưa chào đời.

Thời ấy, hồ Vĩnh Trinh là nơi hoang vắng, ít người qua lại. Trưa 29 Tết, một đội quân đi vào đập Vĩnh Trinh, mang theo thức ăn tối và các đồ nghề như búa, rìu, kìm, dây dừa, dây thép gai...  Chúng chọn một bãi đất bằng phía Đông mặt đập, cách mé nước chừng 60m, làm nơi tập trung tù nhân, rồi chọn những hòn đá vừa người khiêng gom lại một chỗ...Bên mép nước đã có một chiếc thuyền con chờ lệnh.

Khoảng 19 giờ tối tại chùa Bà Giám (thôn Thọ Xuyên, xã Duy Châu ), chúng ra lệnh cho người đọc danh sách từng tù nhân “được tha về ăn Tết” và bắt họ ký vào biên bản để làm bằng chứng. Nhưng chúng đã bố trí sẵn lực lượng đón lõng ở các ngả đường, người nào được gọi tên cho về vừa bước ra khỏi cổng đều bị chúng tóm lại, trói hai tay ra sau, nhét giẻ vào miệng, rồi xâu lại từng tốp dẫn đi.

Khoảng 22 giờ, chúng đưa 37 đồng bào, đồng chí tới đập Vĩnh Trinh. Với dụng cụ sẵn sàng, chúng kéo từng tốp tù nhân ra sát mép nước, trói chặt tay chân, dùng dây giật người ngã xuống đất rồi giết, vứt lên ghe, cột đá vào người, chở ra xa rồi xô xuống đáy hồ sâu thăm thẳm.

Các tù nhân ở tốp đầu bị hành quyết một cách dã man đã gây căm phẫn cực độ cho những người còn lại. Biết rồi sẽ đến lượt mình, đồng chí Tào Tri nguyên Chủ tịch Ủy ban hành chính kháng chiến xã Duy Tiến đã vùng vẫy thoát khỏi tay chúng, hô vang khẩu hiệu: “Đả đảo bọn giết người! Hồ chủ tịch muôn năm” rồi tự mình nhảy xuống vực sâu của lòng đập. Kẻ thù hoảng hốt, đội hình rối loạn nhưng càng hoảng hốt càng rối loạn chúng càng dã man hơn, tiếp tục đánh, đâm, rạch mặt, cắt tai, xẻo mũi, làm biến dạng các nạn nhân trước khi dìm xuống lòng hồ.

Một điều kỳ lạ, hy hữu và cũng không may cho bọn đao phủ giấu mặt trong đêm ấy là ông Lê Bài người làng Cây Quýt xã Xuyên Thái, một trong số các nạn nhân bị hành quyết sau cùng, lợi dụng trời tối và cuộc ẩu đả diễn ra đã trốn thoát được vào bóng đêm, vào hóc núi rồi đi biệt tăm để tìm kế sinh nhai. Ngày Duy Xuyên giải phóng quê hương, ông mới tìm đường về với cách mạng. Đây là  một nhân chứng sống của vụ tàn sát đẫm máu này.

Dù trong đêm đen, dù kẻ thù đã lén lút và cố tình xoá chùi dấu vết để phi tang, song tội ác của cuộc trả thù man rợ này đã không tài nào che giấu và chối cãi được  khi xác người đã nổi lên, làm đứt dây, tuột đá nổi lềnh bềnh trên mặt  nước. Tuy nhiên, chưa ai biết chắc được số người bị địch sát hại tại đập Vĩnh Trinh ngày ấy chính xác là bao nhiêu.

Theo lời kể của con gái liệt sĩ Võ Trà, sáng  mồng 4 Tết, chị vào đập để tìm xác cha mình, tình cờ thấy được một mảnh giấy dán trên phiến đá gần mặt đập ghi chữ đỏ: “Tại đập này vừa hạ sát 52 người”. Sau này, chúng ta tìm thấy hồ sơ lưu trữ của địch liên quan đến vụ Vĩnh Trinh cũng có con số tương tự. Nhưng ngay sau khi vụ thảm sát kết thúc, để tố cáo tội ác của chế độ Ngô Đình Diệm trước Uỷ hội quốc tế và dư luận thế giới, phía ta đã dò tìm và lập danh sách số người đã mất tích trong đêm đó là 37 người. Cũng có con số 38 vì tính cả cháu bé còn nằm trong bụng mẹ. Những con số, những sự kiện nêu trên quả thật rất đau lòng. Mấy ngày Tết năm ấy buồn lắm. Tết đến, Xuân về nhưng mọi người cảm nhận như đêm Đông lạnh giá, ở khu Tây Duy Xuyên lúc bấy giờ đúng như nhà thơ Nguyễn Bính đã viết:

“Chợ Mỹ Lược khăn tang trắng xoá

Đập Vĩnh Trinh cánh quạ đen ngòm”.

Đau thương và căm giận đến tím ruột, bầm gan, nhưng các gia đình nạn nhân đã cố nuốt hận vào lòng, tất cả đều động viên nhau thề quyết tâm thủy chung son sắt một lòng với cách mạng, ủng hộ cách mạng đến cùng để trả thù nhà, đền nợ nước.

Vụ tàn sát tại đập Vĩnh Trinh cũng chỉ là một điển hình trong muôn vàn tội ác của Diệm gây ra trên khắp Miền Nam, nhằm đàn áp và tiêu diệt phong trào yêu nước chống ngoại xâm của nhân dân ta. Nhưng để cho ngọn lửa cách mạng không bao giờ tắt trong lòng nhân dân, những ngày cuối tháng 1/1955 Huyện uỷ Duy Xuyên đã họp mở rộng tại hang đá Ba Mạng xã Duy Sơn, phân tích nhận định tình hình địch và thống nhất đề ra chủ trương cho cuộc chiến đấu mới, phân công hai đồng chí Trần Sa và Phan Nghệ tìm mọi cách vượt qua rào cản của địch, trực tiếp đưa đơn tố cáo và đòi Uỷ hội quốc tế kiểm soát đình chiến tại Đà Nẵng phải đến hiện trường để điều tra. Huyện ủy còn phân công cán bộ tổ chức gặp gỡ thân nhân các người bị địch sát hại để viết đơn, gởi thư đến các cơ quan trung ương của nguỵ quyền Sài Gòn tố cáo và kêu kiện. Đồng thời lập danh sách những người bị giết đưa cho các đồng chí tập kết ra Bắc làm nhân chứng tố cáo trước Uỷ hội quốc tế tại Hà Nội. Nhờ đó, sự kiện tội ác ở đập Vĩnh Trinh đã nhanh chóng được truyền đi khắp nước và thế giới qua làn sóng của Đài Tiếng nói Việt Nam.

Do bị sức ép từ nhiều phía, bị dư luận trong nước và quốc tế cực lực lên án, Uỷ Hội quốc tế tại Đà Nẵng đã bị cử một phái đoàn điều tra về đập Vĩnh Trinh. Chính quyền Diệm ráo riết tìm cách gây cản trở, tổ chức truy bắt và giam giữ những người tham gia vớt chôn các nạn nhân; tạo cớ để tập trung cho học tập dài ngày đối với thân nhân những người bị hại, bắt họ phải học thuộc lòng câu trả lời với Uỷ hội quốc tế rằng: “Người nhà của tôi theo Việt Minh, khi quốc gia đến đã làm việc cho quốc gia nên bị Việt Minh bắt đi mất tích”. 

Mặt khác chúng tổ chức phi tang hết các dấu vết nơi chúng đã gây ra tội lỗi, đào xác các ngôi mộ nạn nhân chôn ở sườn đồi gần mặt đập đổ xuống lòng hồ; cho dựng một ngôi nhà tranh giống hệt ngôi nhà đã cũ bên cạnh cửa đập và bố trí bọn tay chân đến ở giả vờ là người dân định cư ở đây từ lâu; tổ chức đào cây xanh đến trồng quanh nhà, vào núi đốn củi đem về chất thành đống... Nếu Uỷ hội quốc tế đến hỏi thì nói rằng: “Tôi ở đây lâu năm, nhưng vẫn không thấy, không biết gì cả”. Tráo trở hơn, chúng còn chuẩn bị lực lượng dân vệ, cảnh sát giả thường dân đưa thư cho Ủy hội quốc tế đòi chồng và con em tập kết ra Bắc phải trở về với gia đình để xây dựng chính nghĩa quốc gia.

Mọi mưu toan đã được kẻ thù dàn xếp  sắp đặt từ trước, nên khi xe của phái đoàn Ủy hội quốc tế đến Duy Xuyên đã không tài nào vào được, chỉ có một số thành viên trong đoàn cố gắng lắm mới đi bộ được đến nơi. Nhưng tại đây binh lính, cảnh sát, mật vụ đã giăng bủa dày đặc không cho bất cứ một người dân nào được tới gần Ủy hội quốc tế. Một số cơ sở của ta vì nhiệm vụ đã phải dùng đá cột vào đơn thư ném lên xe của phái đoàn để tố cáo. Nhưng dù Diệm có tàn bạo xảo quyệt đến mấy cũng không làm nhụt được ý chí chiến đấu, không dập tắt được ngọn lửa đấu tranh cách mạng đang bùng cháy trong lòng nhân dân. 

Để tưởng nhớ công lao của các anh hùng đã hi sinh vì Tổ quốc, năm 1985, huyện Duy Xuyên đã xây dựng khu tưởng niệm này. Di tích được trùng tu năm 2018.

 Ngày 26/1/2011, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định 309/QĐ/BVHTTDL/2011, xếp hạng di tích cấp quốc gia đối với di tích vụ thảm sát Vĩnh Trinh.